تفاوت دانش و علم

   (تبیین در دو بعد معناشناختی واژگان – سازه و مفهوم نوع نقش در نظام اجتماعی)                           

 مقدمه (مفاهیم و تعاریف غلط از دانش و علم)

اگرچه معنا و مفهوم دو واژه دانش و علم در چارچوب معناشناختی واژگان و مفهوم شناسی سازه در نظام آکادمیک جهانی کمابیش مشخص است و وجه ممیزه این دو قابل تشخیص می­باشد. ولی به راستی نمی­­­توان معنا و مفهوم تفکیک شده و دقیقا متمایزی از این دو را در نوشته­ ها و مطالب فارسی پیدا نمود. یعنی آنچه در حال حاضر بر روی صفحات وب موجود است، بسیار اندک بوده و عموما نیز تعاریفی گنگ و مبهم هستند. این موضوع نیز یقینا ریشه در کمبود دانش با زبان پارسی یا کاستی تولید دانش در حوزه­های واژه شناسی، زبانشناسی و تکنیکهای کاربری واژه در علوم مختلف دارد. موضوعی که نمودی بارز در نهادهای آموزشی و پژوهشی کشور داشته و نقیصه تعریف گذاری برای پدیده ­ها و تولید دانش را نمایانگر است. منظور آنست که علیرغم نیاز مبرم جامعه ایران به ساختارسازی، الگوریزی و یا تعریف گذاری در زمینه­ های مختلف زیست اجتماعی، شوربختانه نهادهای آکادمیک و دانش ­ریزی کشور فاقد نظام و آیین پایگان­ بندی دانش و علم در کشور می­باشند و این نهادها توانمندی تفسیر یا تعریف­ نگاری مشخص و معین در حوزه ­های تخصصی – مهارتی و عملکردی خویش را ندارند.

سایت آفتاب آنلاین با درج تاریخ شنبه 5 اسفند 1396 درباب تفاوت علم و دانش، نخست شروع به تعریف علم نموده است. در این تعریف علم را شیوه کسب معلومات قابل اعتماد از جهان مادی و از راه مشاهده دقیق و روشن می­داند. ضمنا توجه اکید دارد که علم به توضیح و توصیف جهان مادی و پدیده ­های قابل مطالعه در جهان عینی نظر دارد. و در ادامه در تعریف دقیقتر علم اضافه می­کند که در وادی علم، «جهان طبیعت را آنچنان که هست توصیف می­کند، نه آنچنان که باید باشد و نه آنطور که می­خواهیم باشد». و در خاتمه نوشتار نیز بدون آنکه تعریفی متقن و سلیس از دانش ارایه دهد، به تفاوت علم و فناوری پرداخته و موضوعاتی شلخته و نامفهوم را در باره فرق علم و فناوری به رشته تحریر آورده است.

سایت تی نیوز به تاریخ29/10/1395 در تعریفی بهتر و نزدیک به واقعیت در مورد فرق دانش و علم می­نویسد: «دانش را توانایی به کار بستن اطلاعات در عمل، با تکیه بر هوش و تجربه انسانی تعریف می‌کنند. در واقع دانش مجموعه‌ای از باورها، مهارت‌ها، قابلیت‌ها، دیدگاه‌ها و ارزش‌های فردی و سازمانی است و در نتیجه، دانش هر فرد و یا هر سازمان منحصر به همان فرد و یا همان سازمان است». به واقع در فحوای این نوشته دانش در جایگاهی بالاتر از علم قرار داشته و انحصار به فرد و سازمان دارد. ولی علم از انحصار خارج بوده و می­تواند در دسترس همه قرار گیرد و در تمامی جهان بصورت همگانی سیر کند.

به راستی هرچه بیشتر در نت به دنبال کسب تفاوت دانش و علم مداقه و بررسی بیشتری می­گردد، اما متاسفانه به جز تعاریف و توضیحات پراکنده و غیرقابل فهم، مطلب ارزشمندی و مفیدی نمی­­­توان یافت. هرکس بنابر فهم خود مواردی را مطرح کرده و با ورود به علوم روانشناسی، قرانی- دینی، بازرگانی و فلسفه توضیحات نادرستی را در دو مقوله چیستی دانش و علم و تفاوت مابین این دو بیان داشته است. اما در این نوشته ها و بیانات، پر فروغترین تعاریف در باره اختلاف بین دانش و علم، به مقوله فلسفه کشانیده شده است. این افراد با طرح مقولاتی از علم فلسفه، دانش و علم را به حوزه ­های مادی و غیرمادی برده و تعاریفی نامفهوم و نادرست را ترسیم نموده­اند. و بدتر آنکه در بین مشاهیر علمی، افرادی یافت می­­شوند که تفاوتی مابین دانش و علم قایل نشده و این دو را یکگونه معنا می­کنند.  

چیستی دانش و علم و تفاوت این دو

همانطور که در فرازهای بالا گفته شد؛ دانش و علم دو سازه با تعاریف و مفاهیم مشخص و مجزا می­باشند. لیکن منظور از این جدایی، مغایرت ماهوی یا بنیانی نیست که اصلا در یک ردیف یا رده شمرده نشوند. بلکه دانش و علم دو واژه همسنگ و همجنس محسوب می­گردند، که بطورکلی مفاهیم جداگانه، گسسته و متفاوتی از آن دو مستفاد می­گردد. منظور آنست این دو ضمن قرارگیری در یک تیره واژگانی و حوزه کلامی، ولی در عین حال دقیقا ناهمگن بوده و معنا و مفهومی همسان و موازی را متبادر نمی­سازند.

اما علیرغم بازه تقارب تا تباعد معنایی و یا واگرایی تا همگرایی مفهومی بین دانش و علم، بسیار مشاهده می­شود برخی صاحب نظران با همگون­ پنداشتی این دو، آنها را در یک رسته واژگانی- محتوایی جای داده و همتا و یا حتی هم ریشه تصور می­کنند. پنداری که یقینا مبهم و نادرست بوده و از حقیقت و واقعیت فاصله دارد. اما همانا با تاکید افتراق بین دانش و علم، نکته مهم آنست که بدانیم، هرچند این دو همراستایی با هم ندارند، ولی واژگانی هستند که از بعد مفهوم و محتوی، در امتداد و در اتصال با هم انگاشته می­گردند. دانش پیش نیاز و علت علم می­باشد و علم به عنوان معلول، از درون دانش برخاسته می­گردد. برای درک و شناخت بهتر دانش و علم، این دو را در رویکردهای «ماهوی و آثاری» به بستر تحلیل و بررسی و نمایش می­سپارد. وجوهی که می­توانند در رسایی نقش مفهومی و محتوایی این دو، جلوه بهتر و بیشتری ارایه داده و عرصه مناسبی برای فهم و قضاوت فراهم کنند.

از نگاه معناشناسی لغوی، دانش همان واژه knowledge و علم هم واژه science در زبان انگلیسی است. دانش در ماهیت، ریشه در دانایی و دانستن دارد و در فرایندهای کارکردی قوای فاهمه انسانی محدود است. ولی علم ماهیتی خارج شده از ذهن داشته، که نشان از بسترگیری دانش در حوزه­ های عملیاتی و فعالیتی مادی است. بصورتی که دانش ماهیتا ملموس نیست و آثار نمایشی ملموس ندارد. ولی علم، سازه­­­ای است که مفاهیم و سازوکارهای دانش را به بستر جهان مادی انتقال داده و آثار آن را قابل مشاهده می­­نماید.

فراگرد تولید دانش تا علم

انگیزه کاوش و نیاز آدمی به تغییر هیچ حد و انتهایی ندارد. آدمی پیوسته مرزهای آفرینش را می­کاود تا با کشف ناشناخته­ ها، فراسوها را دریابد و نیازهای فطری و غریزی خویش را با ابزار و علوم مختلف مرتفع نماید. اما می­دانیم در این آینده پژوهی و سویش به بی­نهایت، هیچگاه آدمی ایستایی را نپذیرفته و با تغییر دایمی زندگی می­کند. و مسلم است که در این راه با مطالبات و نیازهای روز به روز و گوناگون مواجه می­­­باشد. مطالبات متعدد و نیازهای متنوعی که دستیابی به آنان  با بداهه و تصادف صورت نپذیرفته و به تلاش خود بشریت وابسته است. در این راستا قاعده آنست که انسان از قوای فاهمه و هوش ذاتی خود بهره گیرد تا برای تامین آنان اقدام نماید. انسان می­داند که باید به خودش تکیه داشته باشد و با وجود داشته ­های ذهنی(آموزش، یادگیری و تجربه) و با همراهی هوش و شعور شخصی، دست به کشف ناشناخته ­­ها، رصد نیازها و الزامات زده و سازوکارهای تامین و رفع نیازها را پویش کند. این فرایندهای کارکردی ذهنی در مغز بشریت که با تجزیه و تحلیل رخدادها و شناسایی و کشف و شهود انجام می­گیرد، «آغاز فرایند دانش­سازی» نام دارد. فرایند دانش سازی سازوکاری برای ساخت و تولید ابزار و اندیشه مورد نیاز در هر عرصه است. و پس از آنکه مغز بتواند در فراگردهای درون ذهنی و به مدد نبوغ و هوش خلاق، به کشف مجهولات و درک نیازمندیها فایق آید و سازوکارهای راهگشا را بصورت الگو یا سازه تفسیری بیان نماید، «دانش تولید شده است».

براین اساس چنانچه فردی از توانایی ذهنی تجزیه و تحلیل پیوندها، وابستگی، مناسبات، دلایل و انگیزه  بین پدیده ­های مختلف برخوردار باشد و بتواند براساس نیازها و الزامات، ابداعی تازه و تفسیری راهگشا را پدیدار نماید، این فرد تولیدگر دانش نامیده می­گردد. البته می­­دانیم بسیارند افرادی که خودشان را تولیدگر دانش می­دانند. و شاید بتوان بر این موضوع صحه گذاشت و فراوانی دانش ورزان در جوامع را پذیرفت. ولی دراصل هر دانشی حقیقی و واقعی نیست. زیرا توانمندی تجزیه و تحلیل و تبیین و تفسیر همه کس نمی­تواند، قطعا درست و مستدل باشد، لذا هر دانشی حقیقی نیست. و از طرف دیگر چون همه تفسیرها مطابق با واقعیات موجود نیستند، لذا هر دانشی واقعی نمی­باشد. اما در چارچوب این تعریف به یقین هر فرد تسلطی معنادار در تولید دانش دارد. فرد دانا و هوشمند با توسل به استعداد و خلاقیت ذاتی، نوعی از دانش و فرد عامی با عدم برخورداری از نبوغ و خلاقیت، نوعی دیگر از دانش را تکوین می­نماید. دانش فرد فرزانه و خلاق، به تولید دانش مفید و به علم می­گراید. ولی دانش فرد عامی و نادان، به تولید دانش غیرمفید گراییده و از آن علمی حاصل نمی­گردد. چراکه آفرینش علم و ابداع سازه­های جدید یقینا راندمان ذهن فعال و کارا می­باشد. ذهنی که مسلما سودمندی برای جامعه ایجاد می­نماید. در این راستا است که دانش سودمند، انتفاع اجتماعی دارد و دانش غیرسودمند ماهیت تخریب را داراست.

ذهنی که یاوه نمی ­ترواد، علم را براساس نیازمندیهای جامعه انسانی و برمبنای نفع همگانی و برای بشریت پدیدار می­سازد. همان علمی که با هویت سودمندی، ماهیتا خاستگاه در ذهن افراد هوشیار، مبتکر، خوش طبع و فرهیخته دارد که برمبنای فهم و شعور و همچنین نبوغ فردی و تراوشات مغزی مفید، علوم مختلف با مفهوم ­سازه ­های تسهیل­ کننده زندگی یا کشف ناشناخته ­ها در راستای رفع نیازها و ضروریات زندگی را برسازی بیرونی می­نماید. سازه ­هایی که در فراگردهای تکنولوژیک مدرن، الگوهای ابزاری یا تفسیری بهینه و مفید را برای بسترهای زندگی فراهم می­سازند. در این راه دانشهای مادی­گرا به علوم مادی برای تولید سازه ­های صنعتی کارامد(مثلا علوم در حوزه ­­های شیمی، فیزیک، زیست شناسی، وسایل صنعتی) و دانش های غیرمادی­گرا به علوم غیرمادی و تفسیر سازه ­های اثربخش (مثلا علوم در حوزه ­های اجتماعی و انسانی یا روانشناسی) برای امروز و دنیای آینده می­­ انجامند.

در حیطه این استدلال و استنتاج، دانش مجموعه ­ای از اطلاعات ساختاریافته و مفهوم پذیرشده معنا می­گردد که ذهن هر فرد آدمی با بهره­مندی از هوش، شعور و نبوغ شخصی خویش، آن اطلاعات و داده ­ها را بارورسازی نظری می­­­نماید. و علم نیز در ادامه فرایند دانش ­زایی رخ داده و هرگاه که دانش هویت تکنیک قابلیت ­گیری در صحنه پیدا کند و قابلیت عمل­گرایی از آن پدیدار شود، علم نامیده می­شود. و از این رو چون بطورکلی هر پدیده علمی همجوشی مستحکمی با دانش ذهنی افراد همان جامعه دارد. لذا می­توان گفت که دانش موجود در هر بوم، ماهیتا سرمایه اصلی هر جامعه بوده و دانش و تراوشات فکری فرد فرد هر جامعه، لیاقت خاستگاهی و رتبه علم و تکنولوژی بستری مردم همان بوم و اقلیم را نشان می­دهد.

دانش سودمند و مضر

بر مبنای فرازهای بالا، پیوسته با دو نوع دانش سودمند و ناسودمند مواجهیم. افرادی که تفکرات پلید دارند، دانشهای مضر و افراد پاکدامن و خوب اندیش، دانشهای سودمند را برای جامعه و دیگر مردم تولید می­کنند. درحقیقت کیفیت دانش دقیقا رابطه تعاملی با فهم فرد در مورد چیستی زندگی و چگونگی زندگی دارد. یعنی هر فرد برمبنای درک و فکری که از آفرینش هستی و چیستی و چرایی زندگی دارد، دانش زایی می­کند. فرد بداندیش دانشهای تخریب ­گر و فرد نیک اندیش دانش های سازنده تولید می­نمایند. هرچه سازه ­های تراوشی و انعکاسی ذهن آدمی خوانش بیشتری با مناسبات زیست و جامعه داشته و بر منطق و عقلانیت استوار باشند، به طبع دانش فردی مفیدتر بوده و قابلیت بهتری خواهد داشت. و هرچه ذهن فردی بدتر کار کند و از چیستی زندگی و نظام اجتماعی غفلت نموده و به گمراهی و انحراف گرایش یابد، پس مسلما دانش تولیدی نیز بی­ارزش یا مخرب خواهد بود. بر این اساس برخلاف نظر ترویجی و قاعده کلی در بین مردم که دانش را ذاتا مفید تلقی می­ نمایند. ولی در حقیقت و واقعیت چنین نبوده و دانش سودمندی مطلق ندارد. و بسیارند دانش ­هایی که بیماری فکری- اجتماعی ایجاد می­کنند و یقینا مخل مبانی اجتماعی و نظام زندگی تلقی می گردند.

علم همیشه سودمند

برخلاف دانش که دو رویکرد بد و خوب دارد و وابسته به نوع تفکر بد و خوب افراد است. ولی علم از وجه ماهوی، رویکرد بدانه نداشته و کلا رویکرد به خوبی یا سازندگی در همه ابعاد دارد. این موضوع بدان سبب است که گفتیم تمامی دانشها عنصر ساخت­گرایی و سوگیری به صحت و راستی ندارند. و به واقع دانشی را می ­توان مفید و سالم تلقی نمود که بتواند براساس ماهیت بالندگی و تحرکات ساخت­گرایانه، در همه عرصه ­های کاربری جامعه دخالت سازنده و اصلاح داشته باشد. ولی از سوی دیگر علم ذاتا ساخت ­سازی و درست نمایی می­کند. زیراکه علم بد و وخیم نداریم[1]. علم اساسا اصالت عینی، واقعی، اثباتی و استدلالی داشته و برای برآورده نمودن نیازها و الزامات زندگی، ذات مرکبی از نظم و نظام و نواوری و سازندگی را در نهان خود داراست. چراکه علم با ساختار تکنولوژیک درون ماهیتی خود، نوعی مهندسی برای تجهیز و آراستگی نظام اجتماعی- انسانی می­باشد. فراگردی از مهندسی که قاعدتا هویت «ساخت» داشته و در ساخت، اصلاح و تغییر لایه لایه ­های جامعه، دخالت و دلالت اثر بخش مفید گونه ایجاد می­نماید. با این مفهوم که علم با وجود در اختیار داشتن تکنیک نظام ساخت در ماهیت ذاتی خود، خودش نیز پدیده­ای است که تکنولوژی­ های مختلف زیستی را ایجاد می­نماید.

البته تکنولوژی ­های مورد بحث در این زمینه، فقط و فقط هویت فنی و صنعتی ندارند و تکنولوژي در این مفهوم و معنا، ماهیتی همه­ گیر و همه­ گونه، حتی در امور مطالعاتی پدید ­های اجتماعی- انسانی نیز دارا است. زیرا که بر مبنای تعریف «تکنولوژی» که کلیه منابع، فرایندها، روش­ها و عملیات را برای بکارگیری تجهیزات، اطلاعات در تبدیل داده­ ها به ستاد­ها دربر می­گیرد، بنابراین علم یک نظام ساختار یافته تکنولوژیک می­باشد که در ساخت و پدیداری ضروریات و الزامات زیست بشری موثر می­باشد و در ذات هویتی خود راهبری، بالندگی و کارامدی را دنبال می­نماید. با این حساب با قاطعیت می­توان گفت که برخلاف دانش که در همه حال به طور قطعی و جدی ماهیت راست گونگی و مطلوبیت­ سازی ندارد، ولی علم ماهیت وجودی ساخت سازانۀ مطلوبیت ­گرا داشته و در سوگیری و خط­ دهی جامعه نقش و ردی موثر و نفع سازانه دارد. لذا با این تعریف، علم همان کاربستی و کاربردی کردن دانش مفید و سازنده در بسترهای گوناگون زندگی است.

کلمات کلیدی: دانش;دانش سودمند; علم; فرق دانش و علم